“Rus ədəbiyyatı” – bu anlayış rus olmayanların beynində, ümumən, XIX əsrin ortasıyla XX əsrin ilk on ili arasında, Rusiyanın beş-altı böyük nəsr ustası yetişdirdiyi düşüncəsiylə məhdudlaşır. Rus oxucularının beynində isə bu anlayış daha geniş mənalara sahibdir, çünki romançılardan başqa tərcüməsi mümkün olmayan şairlər də bura aiddir; lakin onların da düşüncəsi parlaq XIX əsrə fokuslanıb. Başqa cür desək, “Rus ədəbiyyatı” dünənin-srağagünün hadisəsidir. Eyni zamanda, məhdud hadisədir; əcnəbilərin zehni onu bitkin, nəticələnmiş bir şey kimi dərk etməyə meyllidir. Bu, bir az da sovet iqtidarı altında keçən son 40 ildə istehsal edilmiş regional xarakterli ədəbiyyata görədir.

Bir ara hesablamışdım ki, keçən əsrin başından bu yana rus nəsr-şeir nümunələri arasında ən yaxşı qəbul edilənlər, təxminən 23 min kitab səhifəsidir. Fransız ədəbiyyatını da, ingilis ədəbiyyatını da bu qədər az mətn içində ümumiləşdirmək qeyri-mümkündür. Bu ədəbiyyatlar neçə əsrə yayılıblar, şedevrlərinin sayı adamın gözünü qorxudur. Orta əsrlərdəki şah əsərləri kənara qoysaq, deyə bilərik ki, rus nəsrinin könül oxşayan gözəlliyi, dairəvi bir əsrin amforasına yerləşməkdən irəli gəlir, həmçinin, o vaxtdan bu yana yığılanlar balaca bir krem qabına yerləşər. Bircə əsr – XIX əsr özünə aid heç bir ədəbi ənənəsi olmayan bir ölkə üçün, sənət dəyəri bir yana, həcm baxımından da İngiltərənin, Fransanın bütün şanlı əsərləri ilə bərabər dayanan, böyük təsir gücünə malik bir ədəbiyyat yaratmasına bəs eləyib – adları çəkilən ölkələr şedevr yaratmağa daha tez başlasalar da. XIX əsrdə Rusiyanın mənəvi böyüməsi ədəbiyyatdan başqa sahələrdə də ağlasığmaz sürətlə baş verməsəydi, qədim qərb ölkələrinin mədəni səviyyəsiylə ayaqlaşmasaydı, bu qədər gənc mədəniyyətdə bu cür möcüzəvi şəkildə estetik dəyərlər axını meydana gələ bilməzdi. Fərqindəyəm ki, Rusiyanın bu keçmiş mədəniyyətinin tanınması, əcnəbilər üçün rus tarixi anlayışının ayrılmaz hissəsi deyil. İnqilabdan əvvəlki Rusiyada liberal düşüncənin təkamülü məsələsi bu əsrin 20-30-cu illərində kommunist propaqandanın hiyləgərliyi nəticəsində xaricdə tamamilə qaralanıb, təhrif edilib. Rusiyanı mədəniləşdirmə şərəfinə onlar sahib olmaq istəyirdilər. Lakin Puşkinin, Qoqolun dövründə rus xalqının böyük əksəriyyətinin kəhrəba rəngli parlaq pəncərələrdən çöldə, qarın-çovğunun örtüyü altında tək başına qalması doğrudur; bütün bunlar bəxtsizliyi ilə, aşağı təbəqədən olan insanların çəkdiyi əzab-əziyyətlə məşhurlaşmış bir ölkənin, oturuşmuş avropa mədəniyyətinə çox sürətlə girməsinin nəticəsidir – bu başqa söhbətin mövzusudur.

Bəlkə də deyil. Əgər şansım varsa, yaxın dönəm rus ədəbiyyatının tarixini ümumiləşdirmək cəhdlərimdə, daha dəqiq desəm, sənətçilərin ruhunu ələ keçirməyə çalışan qüvvələri təyinetmə prosesində, əzəli və əbədi dəyərlərlə xaotik dünya arasındakı yarılma ucbatından həqiqi sənətin həmişə insanda oyandırdığı o dərin mərhəmət hissinə nüfuz edə biləcəm – yeni, aktual bir bələdçi-kitab olmasa, ədəbiyyata lyuks, ya da oyuncaq gözüylə baxan bu dünyanı suçlamaq nəyə lazım.

Sənətçinin təsəllisi azad bir ölkədə heç kimin onu bələdçi kitablar yazmağa məcbur etməməsidir. İndi, sırf bu rakursdan baxanda, XIX əsr Rusiyası qəribə şəkildə azad bir ölkəydi: düzdür kitablar və yazıçılar yasaqlanır, sürgün edilirdi; senzorlar fırıldaqçı və axmaq tiplər idi, uzun bakenbardlı çarlar guruldayırdı, amma sovetlərin o möhtəşəm kəşfi, yəni əli qələm tutan hamının dövlət nəyi məsləhət bilirdisə onu yazması – bax, bu metod Rusiyada XIX əsrdə yox idi, şübhəsiz ki, bir çox köhnəpərəst dövlət adamı belə bir metod kəşf etməyi çox istəyərdi. Sağlam bir determinist belə bir müqayisə apara bilər: demokratik ölkələrdə oxucu deyilən kəsimin istəklərini qarşılamaq üçün dərgilər öz müəlliflərinə iqtisadi təzyiqlər göstərir, polis dövlətlərində isə lazımı siyasi mesajlar versinlər deyə yazıçılara daha dolayı yolla təzyiqlər edilir. Bu iki təzyiq arasında sadəcə səviyyə fərqi olduğunu iddia etmək olar, lakin belə deyil, çünki azad ölkələrdə bir çox davamlı nəşr və bir çox fəlsəfə var, amma diktaturada, sadəcə hökumət var. Bu, xüsusiyyət fərqidir.

Deyək ki, bir amerikan yazıçısı oturuşmuş qəliblərdən kənar bir kitab yazmaq qərarına gəlsin. Kitab xoşbəxt bir ateistdən, öz əli öz başı olan bir Bostonludan bəhs etsin; bu adam özü kimi ateist olan gözəl bir zənci qızla evlənsin, şirin, balaca-balaca aqnostik uşaqları olsun; 106 yaşına qədər məsud, gözəl və xoşbəxt həyat sürən bu adam, bəxtiyarlıq içində yuxuda ölsün. Cənab Nabokov, sizin böyük istedadınıza bələd olsaq da, heç bir amerikan naşirinin belə bir kitabı çap etməcəyini, çünki heç bir kitab satıcısının bu kitabı əlinə almaq istəməyəcəyini hiss edirik. (belə vəziyyətlərdə düşünmərik, həmişə hiss edərik.) Naşirin fikri belədir, hamının haqqı var ki, öz fikri olsun. Etibarsız, eksperimentləri sevən bir şirkət xoşbəxt ateistimin hekayəsini çap edəndən sonra, heç kim məni Alyaskanın vəhşi torpaqlarına sürgün etməz, üstəlik, hökumət Amerikada yazıçıları heç vaxt sərbəst təşəbbüs və ya səhər duasının gözəlliyi haqqında möhtəşəm romanlara yazmağa məcbur etməz. Sovet iqtidarından əvvəl Rusiyada məhdudiyyətlər vardı, lakin heç kim sənətçilərə əmr verməzdi. Onlar – XIX əsrin yazıçıları, bəstəkarları və rəssamları – basqı, təzyiq və köləlik diyarında yaşadıqlarını çox yaxşı bilirdilər, amma dəyəri yalnız indi bilinən müdhiş bir avantajları var idi; modern Rusiyadakı nəvələrindən fərqli olaraq, basqının və köləliyin olmadığını deməyə məcbur deyildilər.

Sənətçinin ruhunu ələ keçirmək üçün eyni vaxtda əlləşən iki qüvvədən, onun əsərləri haqqında hökm verən iki hakimdən birincisi hökumət idi. Ötən əsrdə hökumət, fərqli və orjinal düşüncə örnəklərinin qulağı cırmaqlayan xaric not və inqilab yolundakı ilk addımlar olduğunun fərqindəydi. Dövlətin ehtiyatlı yanaşması, ən açıq şəkildə 30-40-cı illərdə Çar Birinci Nikolay tərəfindən ifadə edilmişdi. Çarın soyuq təbiəti, özündən sonra gələn hökmdarların cahilliyindən daha çox hiss edilirdi; ədəbiyyata olan marağı ürəkdən olsaydı, adama çox təsir edə bilərdi. Böyük fədakarlıqla o dövrün rus yazıçıları üçün hər şey olmağa çalışdı – ata, baba, dayə, həbsxana müdiri və tənqidçi; eyni vaxtda bunların hamısı birdən. Hökmdarlıq keyfiyyətləri nə olur-olsun, rus ilham pərisiylə münasibətlərində qaba, yumuşaq desək, təlxəyin biriydi. Onun yaratdığı senzura sistemi 1860-cı illərə qədər davam elədi, 60-cı illərdəki böyük reformalarla yumuşaldı, əsrin son illərində yenə qatılaşdı, bizim əsrin ilk on ilində qısamüddətli səngidi, inqilabsonrası sovet iqtidarında ağlasığmaz və qarşısıalınmaz dərəcədə geri qayıtdı.

Ötən əsrin ilk yarısında işgüzar məmurlar, Bayronu italyan inqilabçısı hesab edən polis şefləri, özündənrazı senzorlar, maaşını hökumətdən alan qəzetçilər, səssiz, amma küsəyən və ehtiyatlı kilsə; monarxiyanın, fanatik və yaltaq idarəetmənin bu birləşməsi, yazıçıları çox əngəlləyirdi, amma bunlar həm də yazıçılara imkan verirdi ki, onlar hökuməti min yolla iynələsinlər, barmaqlarına dolasınlar. Axmaqca idarə olunan hökumət onlarla bacarmırdı. Bir idiot təhlükəli bir müştəri ola bilər, amma mexanizmin bu qədər kövrək olması, təhlükəni birinci klas idmana çevirir; bütün qüsurlarına baxmayaraq, qəbul etmək lazımdır ki, Rusiyadakı köhnə idarəetmənin üstün tərəfi vardı: ağılsızlıq. Bir açıq-saçıqlıq görən kimi o saat üstünə cuman senzorlar, siyasi eyhamları çözməkdə aciz idilər. Çar Birinci Nikolayın vaxtında rus şairləri doğurdan da diqqətli olmalıydı, Puşkinin yaramaz fransızlar Parni və Volterdən təsirlənərək yazdığı şeirlər, senzorlar tərəfindən asanca ifşa olunurdu. Fəqət proza çox fəzilətli idi. Rus ədəbiyyatı başqa ədəbiyyatlar kimi İntibah ənənəsindən gələn birbaşalığa sahib deyildi; Rus romanı ümumən, günümüzə qədər gəlib çatmış romanların ən tərbiyəlisidir. Əlbəttə ki, sovet dönəmindəki rus ədəbiyyatı da, aydan arı, sudan durudur. Məsələn, “Ledi Çatterleyin sevgilisi” (Devid Lourensin romanı – tərcüməçidən) kimi bir rus romanı təsəvvür edilməzdi.

Yəni ki, hökumət sənətçiylə mübarizə aparan əsas qüvvəydi. XIX əsr rus yazıçısının öhdəsindən gəlmək istəyən ikinci qüvvə isə siyasi, şəhərli, radikal zəmanə bilginlərindən gələn hökumətə müxalif, faydaçı sosialist tənqid idi. Bu adamların ümumi mədəni səviyyələri, dürüstlükləri, əməlləri, zehni fəaliyyətləri və insani keyfiyyətləri maaşını hökumətdən alan fırıldaqçılardan da, qorxu içindəki hökmdarın ətrafında toplaşmış dolaşıq fikirli köhnəpərəstlərdən də müqayisəgəlməz dərəcə yuxarı idi. Radikal tənqidçilər əsasən xalqın rifahını önəmli sayır və hər şeyə – ədəbiyyata, elmə, fəlsəfəyə – məzlumların iqtisadi vəziyyətini düzəltməyin, ölkənin siyasi strukturunu dəyişdirməyin vasitəsi kimi baxırdılar. Həqiqətpərəst, qəhrəman, radikal tənqidçilər sürgündəki yoxsulluqlarını vecə almazdılar; amma sənətin incəliklərinə də fikir verməzdilər. Despotluqla mübarizə aparan bu adamların hamısını – 40-cı illərin atəşli Belinskisi, 50-60-cı illərin inadçı Çernişevski və Dobrolyubovu, xoşməramlı, amma darıxdırıcı Mixaylovskisi və bir çox başqa dikbaş, dürüst adamı – bir başlıq altında toplamaq olar: köhnə fransız sosialist fikir adamlarına və alman materialistlərinə aid edilən, son illərin inqilabi sosializminin və gönüqalın kommunizminin xəbərçisi olan siyasi radikalizm.

Bunu Qərbi Avropa və Amerikanın oturuşmuş demokratiyasıyla tamam eyni şey olan həqiqi rus liberalizmi ilə qarışdırmaq olmaz. 60-70-ci illərin nəşrlərinə baxanda, hakimi-mütləq bir hökmdarın idarə etdiyi ölkədə bu adamların bu şeyləri necə yazdığına şaşırırsan. Fəqət bütün üstün keyfiyyətlərinə baxmayaraq, bu radikal tənqidçilər də hökumət kimi sənətin başına bəlaydılar. Həm hökümət və inqilab, həm də çar və radikallar, sənət məsələsində cahil idilər. Radikal tənqidçilər despotizmlə mübarizə apararkən, öz despotluqlarını yaratmışdılar. İddiaları, səbəb göstərdikləri, yeritməyə çalışdıqları nəzəriyyələr, sistemin sənətə qarşı basmaqəlib yanaşmasıyla eyni idi. Yazıçılardan əndrabadi şeylər yerinə, ictimai mesaj verməyi tələb edirdilər; onların baxış bucağına görə bir kitab ancaq insanların rifahına xeyir verirsə dəyərli idi. Onların bu coşğunluğunda dəhşətli bir problem vardı. Səmimiyyətlə, cəsarətlə azadlıq və bərabərliyin tərəfindəydilər, amma sənəti aktual siyasətin boyunduruğu altına vermək istəyib, özləriylə paradoksa düşürdülər. Çarların gözündə yazıçılar dövlətin xidmətçisiydisə, radikal tənqidçilərin gözündə də kütlələrin xidmətçisi idi. Nəhayət XX əsrdə yeni növ rejim kütlə fikriylə dövlət fikrini Hegelçi sintez içində birləşdirəndə, bu iki düşüncə xəttinin qovuşub güclərini birləşdirməsi qaçılmaz oldu.

XIX əsrin 20-30-cu illərində sənətçilərlə tənqidçilər arasında baş verən toqquşmanın ən yaxşı örnəklərindən biri Rusiyanın ilk böyük şairi Puşkinin başına gələnlərdi. Başda Çar Nikolay olmaqla, hökümət adamları son dərəcə həyasız, özbaşına və bədniyyət şeirlər yazan Puşkinə dəlicə əsəbləşirdilər; onların fikrincə, o, illah yazmalıdırsa, heç olmasa dövlətin yaxşı bir qulluqçusu kimi davranıb, basmaqəlib şeylərə difiramblar-təriflər yazmalıydı. Puşkinin misralarındakı orjinallıqda, cismani fantaziyalarındakı cürətkarlıqda və irili-xırdalı bütün tiranlarla məzələnmək meylində təhlükəli bir düşüncə azadlığı sezilirdi. Kilsə onun ciddiyətsizliyinə təəssüf edirdi. Polislər, yüksək rütbəli dövlət məmurları, hökümətdən maaş alan tənqidçilər onun səthi şair olduğunu deyirdilər. Dövrünün ən təhsilli adamlarından biri olan Puşkin qələmini dövlət idarələrindəki darıxdırıcı sənədləri kopyalamağa sərf etmədiyi üçün, Qraf Fışqırıq tərəfindən cahil, General Nəsihət tərəfindən başıboş kimi damğalanmışdı. Dövlət Puşkinin dühasını boğmaq üçün onu sürgünə göndərmiş, yazdıqlarını vəhşicə qayçılamış, onu dayanmadan sıxma-boğmaya salmış, ata kimi qulağını dartmış, nəhayət şairi kralpərəst Fransadan gəlmiş bir macəraçıyla ölümünə duelə təhrik edən cındırların saçına tumar çəkmişdi.

Eyni zamanda, mütləq monarxiyaya baxmayaraq, çox oxunan nəşrlərdə inqilabi fikirlərini, ümidlərini dilə gətirməyi bacaran və Puşkinin son illərində əməllicə özünü tutmuş, təsir dairəsi böyük olan radikal tənqidçilər xalqın və ictimai işlərin qulluğunda durmaq əvəzinə, dünyadakı hər şey haqqında son dərəcədə avara, xəyalpərəst şeirlər yazan, maraq dairəsinin müxtəlifliyi ilə, irili-xırdalı tiranlara atdığı gəlişi gözəl, həddən ziyadə gəlişi gözəl atmacalarla onları gözdən salan bu adama dəli kimi qəzəblənirdilər. Misralarındakı cəsarəti aristokratik bəzək kimi görürdülər, məsafəli sənətçi mövqeyini ictimai günah sayırdılar; yazıçılığı biabırçı, amma siyasi fəaliyyətləri yaxşı olan bu adamların fikrincə, Puşkin dayaz şair idi. 60-70-ci illərdə məşhur tənqidçilər, ictimaiyyətin kumirləri, Puşkinə zırrama dedilər; məxsusi təkrar edə-edə dedilər ki, rus xalqı üçün bir cüt çəkmənin əhəmiyyəti dünyadakı bütün Puşkinlərdən, Şekspirlərdən önəmlidir. Rusiyanın bütün şairləri haqqında ifrat radikallarla ifrat monarxistlərin dediyi fikirləri tutuşdursanız, dəhşətli bənzərliyi görəcəksiniz.

30-40-cı illərdə Qoqolun başına gələnlər bir az fərqliydi. Əvvəla deyim ki, “Müfəttiş” pyesiylə “Ölü canlar” romanı Qoqolun öz fantaziyasının məhsuludur; onun bənzərsiz xortdanlarla dolu şəxsi kabuslarıdır. Bu əsərlər Qoqolun zamanındakı Rusiyanın rəsmləri deyil, ola da bilməz, çünki hər şey bir tərəfə, Qoqol Rusiyanı yaxşı tanımırdı. Zatən “Ölü canlar”ın davamını yazarkən uğursuzluğa düşməsinin səbəbi əlində kifayət qədər faktın olmaması və kiçik insanları, məmləkətin əxlaqını düzəltmək istəyən realist bir əsərdə fantaziyadan istifadənin qeyri-mümkünlüyü idi. Fəqət radikal tənqidçilər həm pyesdə, həm də romanda rüşvətxorluğa, bayağılığa, ədalətsizliyə, köləliyə yönəlmiş ittihamlar tapdılar. Qoqolun əsərlərinə inqilabi məzmun geyindirildi və mühafizəkar partiyada çoxlu dostu olan, qanunlara sayğılı, ürkək vətəndaş Qoqol o qədər qorxdu ki, sonrakı əsərlərində pyesin və romanın inqilabiliyi bir yana dursun, əslində, yazdıqlarının dini ənənəyə və gələcəkdə inkişaf etdirəcəyi mistisizmə uyğun olduğunu isbat etməyə girişdi. Dostoyevski cavanlığında uşaqcasına bəzi siyasi işlərə girişdiyi üçün sürgünə göndərilmiş, edamın ucundan qayıtmışdı, fəqət sonradan yazılarında təvazökarlığın, təslimçiliyin və çiləkeşliyin fəzilətlərini öyməyə başlayanda, radikal tənqidçilər tərəfindən kağız üzərində qətlə yetirilmişdi. Həmin tənqidçilər “kübar xanımların sevgi macəralarını yazır” – dedikləri Tolstoya da vəhşicə hücum çəkdilər, kilsə özünəməxsus inanc sistemi yaratdığı üçün onu aforoz etdi.

Bu örnəklər, elə bilirəm, kifayətdir. XIX əsrdə yaşamış bütün böyük rus yazıçıları, təxminən bu qəribə “iki daşın arasında qalma” halında olublar.

Sonra möhtəşəm XIX əsr bitdi. Çexov 1904-cu ildə öldü, Tolstoy 1910-cu ildə. Ardınca yeni yazarlar nəsli, sonuncu günəş partlayışı, istedad fırtınası oldu. İnqilabdan əvvəlki bu iyirmi ildə, nəsrdə, şeirdə və rəsmdə modernizm böyük irəliləyiş yaşadı. Ceyms Coysun müjdəçisi olan Andrey Belıy, simvolist Aleksandr Blok və bir neçə avanqard şair üzə çıxdı. Liberal inqilabdan heç 20 il keçməmişdi ki, Bolşevik liderlər Kerenskinin demokratik rejimini yıxıb, rəsmən öz rejimlərini başladanda, bir xeyli rus yazıçısı mühacirətə getdi, bəziləri, məsələn, futurist şair Mayakovski getmədi. Xarici müşahidəçilər inkişaf etmiş ədəbiyyatla inkişaf etmiş siyasəti bir-birinə qarışdırmış, xaricdəki sovet propaqandası da bu qarışıqlığa həvəslə girişmiş, onu dəstəkləyib canlı tutmuşdu. Əslində Lenin sənət məsələlərində son dərəcə cahil bir burjuaydı və sovet höküməti lap əvvəldən ibtidai, regional, siyasi, polis nəzarətində, açıq-aşkar mühafizəkar və basmaqəlib ədəbiyyat mühiti yaratmışdı. Köhnə idarəçiliyin pərt, istəksiz, şaşqın davranışlarının əksinə, sovet höküməti heyranedici dürüstlüklə ədəbiyyatın dövlətin xidmətindəki vasitə olduğunu elan etdi; son qırx ildə şairlərlə polislər arasındakı bu məsud razılaşma çox ustalıqla davam etdirildi. Nəticə etibarilə sovet ədəbiyyatı deyilən şey ortaya çıxdı, bu ədəbiyyat klişe burjua ədəbiyyatı üslubundadır və hökümətin bu və ya digər fikrini sözəbaxanlıqla şərh edərkən, ümidsiz monotonluğa düçar olmuşdur.

Qərb faşistlərinin ədəbiyyatdan istədikləri ilə Bolşeviklərin ədəbiyyatdan istədikləri arasında çox da ciddi fərqin olmaması maraqlıdır. Bir sitat gətirəcəm: “Sənətçinin şəxsiyyəti azad, məhdudiyyətlər olmadan inkişaf etməlidir. Lakin istədiyimiz bircə şey var: İnancımızın qəbul edilməsi.” – böyük Nasistlərdən biri olan, Hitler Almaniyasının Mədəniyyət naziri Dr.Rosenberg belə demişdi. Başqa bir sitat: “Hər sənətçinin azad yaradıcılıqla məşğul olmaq haqqı var, fəqət kommunistlər, onu planlarımız çərçivəsində idarə etməyə məcburdur.” Bu da Leninin sözləridir. Bunların hər ikisi konkret mətnlərdən götürdüyüm sitatlardı, vəziyyət bu qədər kədərli olmasaydı, aradakı oxşarlığa baxıb qəhqəhə çəkə bilərdik.

“Qələmlərimizi biz yönləndiririk” – deməli, Kommunist partiyasının əsas qanunu bu idi; bu yolla “həyati olan” ədəbiyyatın istehsal edilməsini istəyirdilər. Qanunun karuselvari gövdəsində həssas dialektik nöqtələr vardı: növbəti addım, yazıçının əsərlərini ölkənin iqtisadi sistemi kimi başdan ayağa planlaşdırmaq idi, kommunist idarəçilər saxta təbəssümlə bunun yazıçıya “sonsuz mövzu çeşidliliyi” vəd etdiyini, çünki hər ekonomik və siyasi proqresin ədəbiyyatda da öz yerini tapacağını deyirdilər. Bir gün dərsin mövzusu “fabriklər” olacaqdı, sonra “tarlalar”, sonra “sabotaj”, nəhayət “Qızıl ordu” və s. (nə gözəl çeşidlilikdi!) Sovet romançısı nümunəvi xəstəxanlardan nümunəvi mədənlərə, bəndlərə qədərə hər şey haqqında təmtəraqalı sözlər deyərkən, təriflər yağdırdığı bir sovet qəhrəmanı düz kitab nəşr olunanda yerlə-bir edilsə, müəllif hər saniyəsini can qorxusunu içində yaşamağa başlayırdı.

Qırx illik mütləq hakimiyyət dönəmi boyunca Sovet höküməti sənətin nəzarətini qəti əldən vermədi. Arabir nə olacağını görmək üçün vintləri bir az boşaldırdılar, xaricdəki optimistlər də bu yeni kitabı ictimai protest kimi alqışlayırdılar. “Don çayında yeni heç nə yoxdu”, “Şeytanlar yalnız çörəklə yaşayar”, “Zedin daxması” kimi bestsellerlər arasına girmiş düşük kitabları hamımız yaxşı tanıyırıq.(Nabokov burda özünəməxsus ironiya ilə “Sakit Don”, “Yalnız çörəklə yaşamaq olmaz” kimi sovet romanları ilə “Qərb cəbhəsində yenilik yoxdur”, “Şeytanlar”, “Tom dayının koması” kimi məşhur kitabların adlarını qarışdırır – tərcüməçidən) Əcnəbi tənqidçilərin “güclü” və “diqqətçəkici” kimi qiymətləndirdikləri bu romanlar, əslində, dağ boyda klişelərlə, intəhasız səthiliklə doluydular. Fəqət, əfsus ki, bir sovet yazıçısı ədəbiyyat sənətində müəyyən səviyyəyə, məsələn, hər hansı bir ad çəkməmək üçün deyək ki, tutalım, Upton Lewis səviyyəsinə çatsa belə, dünyanın ən cahil qruplaşması olan Sovet Hökümətinin fərdi axtarışlara, yaradıcı cəsarətə, yeni, orjinal, çətin, qəribə şeylərə yaşamaq şansı verməyəcəyi həqiqəti dəyişməz olaraq qalır. Yaşlı diktatorların dünyadan köçüb getməklərinə aldanmayın, Leninin yerinə Stalin keçəndə dövlətin fəlsəfəsində zərrə qədər dəyişiklik olmadı; Kruşçevin, Xruşşovun ya da adı hər nədirsə, onun iqtidarında da heç nə dəyişmədi. Xruşovun yaxın zamandakı bir partiya iclasında dediklərinə baxaq (iyun 1957-cı il). Belə deyib: ”Ədəbiyyat və sənət sahəsindəki yaradıcı işlər kommunizm üçün aparılan mübarizənin ruhuyla çulğaşmalı, sosialist şüuru və qrup intizamını inkişaf etdirməlidir.” Bu tayfa üslubundan, təntənəli dildən, didaktik cümlələrdən, qəzetə müsahibə verərcəsinə səsləndirilmiş çıxışların çoxalmasından ləzzət alıram.

Yazıçının fantaziyasına və azad iradəsinə konkret sərhəd qoyulduğu üçün, bütün proletar əsərlər xoşbəxt sonluqla, sovetlərin zəfəriylə bitməlidir, deməli kitabının necə bitəcəyi oxucu tərəfindən bilindiyini üçün, yazıçı maraqlı sujet yaratmağa çalışarkən, it zülmü çəkməlidir. Həyəcanlı Anqlasakson romanlarında pis adam adətən cəzasını çəkir, güclü sakit oğlan adətən gücsüz boşboğaz qızın saqqızını oğurlayır; lakin qərb ölkələrində axmaq ənənəyə uyğun olmayan hekayələri yasaqlayan qanun yoxdur; buna görə də həmişə pis, amma romantik adamın cəzadan yaxasını qurtaracağına və yaxşı, amma darıxdırıcı adamın da kaprizli qadın qəhrəman tərəfindən aşağılanacağına ümid edirik.

Amma sovet yazıçısının belə bir azadlığı yoxdur. Onun son sözü qanun tərəfindən müəyyənləşib və sadəcə yazıçı yox, oxucu da bunun fərqindədir. Bu halda yazıçı oxucunun marağını diri saxlamaq üçün nə etməlidir? Bunu etməyin bir neçə metodu kəşf edilib. Əvvəla, xoşbəxt sonluq fikri xarakterlərə yox, polis dövlətinə işarə olduğu üçün və hər sovet romanının gerçək qəhrəmanı sovet dövləti olduğu üçün, nəticədə Mükəmməl Dövlətin qalib gəlməsi şərtiylə, bir neçə kiçik xarakterə – əslində yaxşı Bolşeviklər olsalar da – ağrılı ölüm bəxş etmək olar. Hətta bəzi ayıq yazıçılar işlərini elə tuturlar ki, kommunist qəhrəmanın son səhifədəki ölümü xoşbəxt kommunist düşüncənin zəfəri mənası gəlir: Sovetlər birliyi yaşasın deyə ölürəm mən. Metodlardan biri budur, fəqət təhlükəli metoddur, çünki yazıçı qəhrəmanla bir yerdə simvolu da öldürməklə, od tutmuş göyərtədəki gənclə bir yerdə dəniz donanmasının hamısını yandırıb kül etməkdə ittiham oluna bilər. Amma yazıçı diqqətli və hiyləgərdirsə, aqibəti pis olan kommunist qəhrəmanına kiçik bir zəiflik, azca – ahh, azca! – siyasi sapqınlıq, ya da bir parça burjua eklektizmi bəxş edər. Bu da onun fərdi faciəsini qanuna uyğun şəkildə haqlı göstərəcək, fəaliyyətindən və ölümündən ötrü hiss etdiyimiz acıma duyğusuna da təsir etməyəcək.

Yetkin bir sovet yazıçısı fabrik, ya da zəmilərdəki personajları toplayarkən, eynilə sirli hekayələrin, cinayət baş verəcək bir kottec, ya da qatar stansiyasında bir qrup insanı toplayan yazıçılar kimi hərəkət edir. Sovet hekayələrində cinayət fikri sovet insanının işini, planlarını əngəlləməyə çalışan gizli düşmən biçimində olur. Sıradan sirli bir hekayədəki kimi xarakterlər elə göstərilir ki, sərt və kədərli adam həqiqətən pisdirmi və ya şirin dilli, nəşəli tip göründüyü kimidirmi, əmin olmuruq. Burada xəfiyyəni, ya Rus İç Savaşında bir gözünü itirmiş yaşlı fəhlə, ya da filan malın istehsalının niyə aşağı düşdüyünü araşdırmaq üçün mərkəzi bürodan göndərilmiş, mükəmməl dərəcə sağlam gənc qadın təmsil edir. Xarakterlər – məsələn, fabrik işçiləri – dövlət şüuruna sahib olmağın bütün tonlarını göstərəcək biçimdə seçilmişdir; bəziləri güvəniləsi, dürüst realistlərdi, bəziləri inqilabın ilk illərinə dair romantik xatirələrin daşıyıcısıdır, digər xarakterlər isə bilgiləri, təcrübələri olmasa da, sağlam Bolşevik fəhminə sahibdirlər. Oxucu aktları və dialoqları izləyir, ip uclarına baxır, bunlardan hansının səmimi olduğunu, hansının qaranlıq bir sirri gizlətdiyini anlamağa çalışır. Sujet xətti inkişaf edir və kuliminasiyaya çatanda, güclü qarandinməz qız pis adamın maskasını yırtanda, onsuz da şübhələndiyimiz şeyi kəşf edirik – fabriki xaraba qoyan adam, Marksist terminləri yanlış tələffüz edən kifir, tösmərək yaşlı fəhlə deyilmiş sən demə, bu yaxşı adam salamat yaşasın. Günahkar marksist irfanı sağlam olan, mülayim, hiyləgər adam imiş; gizlətdiyi qaranlıq sirr isə ögey anasının xalası uşağının gizli bir kapitalist olmasıymış. Nasist romanlarının eyni şeyi irqçi xəttdə təkrarladığını gördüm. Ən boyat detektiv romanlara xas olan struktur bənzərliyindən başqa, burda “yalançı-dini” örtüyü aşkarlamaq lazımdır. Göründüyündən daha yaxşı olduğu ortaya çıxan nərmə-nazik yaşlı adam, ağıllı riyakarlar cəhənnəmə vasil olanda, tanrının cənnətinə düşməyə haqq qazanmış, ağlı az, amma ruhu və inancı sağlam adamların ürəkbulandırıcı parodiyasıdır. Bu şərtlər içində ən əyləndirici şey sovet romanlarındakı romantizm temasıdır. Başdansovdu seçdiyim iki nümunəni təqdim edirəm. Əvvəlcə Antonovun 1957-ci ildə çap olunmuş “Böyük ürək” romanında bir hissə:

“Olqa səssiz idi. “Ah,” deyə çığırdı
Vladimir, “niyə mən səni necə sevirəmsə, sən də məni elə sevmirsən ?”
“Mən ölkəmi sevirəm,” – dedi Olqa.
Vladimir, “Mən də,” – deyə hayqırdı.
Olqa özünü gənc oğlanın qollarından qurtarıb,
“Daha çox sevdiyim bir şey də var,” – dedi.
“Nədir o?” – deyə soruşdu Vladimir.
Olqa təmiz mavi gözlərini Vladimirə dikib, tezcə cavab verdi: Partiyamız.”

Başqa bir nümunəyə baxaq, Qladkovun “Enerji” romanından bir parça:
“Gənc fəhlə dəzgahı tutdu. Metalı hiss eləyən kimi həyəcana qapıldı, canından üşütmə keçdi. Dəzgahın adamın qulağını kar edən səsi ucbatından, Sonya uzağa çəkildi. Sonra əlini İvanın çiyninə qoyub, qulaqlarının üstünə düşən saçlarını tumarladı…

Ardınca ona baxdı, lülə-lülə saçlarına keçirtdiyi balaca kepka İvana qəribə gəlirdi, onu coşdururdu. Eyni anda iki gəncin gövdəsindən sanki elektrikenerjisi keçdi. İvan dərin-dərin köks ötürərək, cihazdan daha möhkəm yapışdı.”

XIX əsrdə sənətçinin ruhu üçün döyüşən gücləri və nəhayət sovet polis dövlətində sənətə tətbiq edilən təzyiqləri, kədərli şəkildə yox, xoruldaya-xoruldaya təsvir etdiyimi düşünürəm. XIX əsrdə düha, təkcə yaşamamışdı, həm də inkişaf etmişdi, çünki ictimai rəy çarların hamısından güclü idi və yaxşı oxucular da proqresdən yana olan tənqidçilərin təmənnalı fikirlərinin təsirindən çıxa bilirdilər. Rusiyada ictimaiyyətin hökümət əliylə tamamən əzildiyi bu dönəmdə, hələ də Tomskda, ya da Atomskda yaxşı oxucular mövcuddur bəlkə də, amma səsləri gəlmir, qidalanma rejimləri nəzarət altındadır, zehinləri xaricdə yaşayan qardaşlarının zehnindən qoparılıb. İşin açar nöqtəsi budur: necə ki, istedadlı yazıçıların universal ailəsi milli bariyerlər tanımır, eləcə də istedadlı oxucu da zaman və məkan qanunlarından azad, bəşəri bir fiqurdur. Sənətçini təkrar-təkrar imperatorlar, diktatorlar, rahiblər, puritanlar, qara cahillər, siyasi əxlaqçılar, polislər, poçtxana müdirləri və çoxbilmişlər əliylə yox edilməkdən xilas edənlər, oxucu qardaşlarımızdır. Bu təqdirəlayiq oxucunu siz üçün təsvir edim.

Heç bir vicdan nəzarətçisi, heç bir kitab klubu onun ruhuna nəzarət edə bilməz. Onun bir ədəbiyyat əsərinə yanaşması, primitiv oxucunun özünü bu və ya digər personajla identifikasiya etməsindən, “təsvirlərin üstündən keçmək” kimi gənclik həyəcanlarından uzaqdır. Bu yaxşı, təqdirəlayiq oxucu, kitabdakı qız, ya da oğlanla yox, kitabı yaradan zehinlə eyniləşir. Yaxşı oxucu bir rus romanında Rusiya ilə əlaqədar bilgilər axtarmaz, çünki bilər ki, Tolstoy və ya Çexovun Rusiyası tarixdəki Rusiya yox, individual dühanın fantaziya ilə yaratdığı özəl bir dünyadır. Yaxşı oxucu ümumi fikirlərlə maraqlanmaz, özəl bir obraz, təxəyyül onun üçün maraqlıdır. Onun kitaba sevgisi, kitabın ona qrup arasında ünsiyyət qurmağı öyrətdiyi üçün olmaz (proqressivlərin şeytani klişesi); kitabı sevər, çünki mətnin hər detalını içindən keçirdib başa düşmüş, yazarın vermək istədiyi həzzi hiss etmiş, içi başdan-başa işıqla dolmuş, emalatxanasında xəyallara çəkic vuran usta dəmirçinin, sehrbazın, sənətçinin sirli-sehrli təsvirlərinə baxıb həyəcanlanmışdır

Keçmişə emosional yanaşsaq, necə ki, rus yazıçıları başqa dillərdə yazanlar üçün nümunə olublar, eləcə də köhnə rus oxucuları da başqa oxuculara örnək olub. Bu oxucu öz oxucu kariyerasına çox erkən yaşda başlayar, hələ uşaq otağındaykən qəlbini Tolstoya və ya Çexova verər, dayəsi “Anna Karenina”nı əlindən almaq istəyəndə belə deyər: Ah, yaxşısı bunu öz sözlərimlə deyim. Yaxşı oxucu ixtisar edilmiş şedevrlərdən, Karenin qardaşlar haqqındakı axmaq filmlərdən, təmbəllərə yarınmaq üçün möhtəşəm əsərləri kəsib-doğramağın bütün yollarından uzaq gəzməyi öyrənər.

Fikrimi cəmləyərkən, yenidən vurğulamaq istəyirəm: rus romanında Rusiyanı axtarmayaq; individual dühanı axtaraq. Şedevrə baxaq, çərçivəsinə yox. Çərçivəyə baxan insanların üzünə də baxmayaq.

Qədim, mədəni Rusiyadakı oxucu, əlbəttə Puşkinlə, Qoqolla fəxr edirdi, fəqət eynilə Şekspirlə də, Danteylə də, Bodlerlə də, Edqar Po ilə də, Floberlə də, Homerlə də qürur duyurdu; bu, rus oxucusunun gücüydü. Haqqında danışdığım məsələyə xüsusi marağım var, çünki əcdadlarım yaxşı oxucular olmasaydı, bugün burda olmaz, belə danışmazdım. Yaxşı yazıçılıq və yaxşı oxuculuq qədər önəmli olan başqa şeylərin də olduğunun fərqindəyəm, fəqət hər şeydə birbaşa əsas olana, mətnə, mənbəyə, mahiyyətə getmək daha ağıllı işdir – ancaq bu yolla filosofu, ya da tarixçini razı salmaq, yaxud bugünün ruhuna uyğun nəzəriyyələr yaratmaq mümkündür. Oxucular azad doğulur və azad da qalmalıdır, mühazirəmin sonunda oxuyacağım Puşkinin şeiri, sadəcə şairlərə yox, şairləri sevən hamıya aiddir.

Ali, uca qaydalar kimə verir-versin həzz,
Məndən ötrü o şeylər qara qəpiyə dəyməz.
Vergilərə etiraz eləmək səadəti
– qismətimdə yox imiş, incimirəm mən qəti.
Çarların saçyoldusu məni etmir narahat,
Vecimə də deyil heç azaddımı mətbuat.
Axmaqlar aldanırlar, senzuramız həssasdı-
Nə vecimə senzorlar jurnala nəyi basdı.
Bütün bunlar, bilirsiz, sözdü, sözdü, təkcə söz.
Başqa şeylər gözümdə daha doğma, daha düz;
İstəyir çara əyil, istəyir xalqa sığın
Mənim üçün əzizdir mənim öz azadlığım.
Fərqi varmı mənimçün?
Qoy canları sağ olsun.
Şairin üzü gərək öz yanında ağ olsun,
Əyilməsin heç kimə – nə hakim, nə əyana,
Şair gərək özünün vicdanına inana.
Təbiətdən ruhlanmaq, onu heyrətlə süzmək-
Gəzmək öz kefin üçün, min cür diyarı gəzmək.
Titrəyib coşmalıdır insanın ruhu ancaq,
Sənətin və ilhamın həzzini anlayaraq.
Bax budur xoşbəxtlik!
Budur qanun-haqq…

Tərcümə: Qismət